Në këtë ditë, tre vjet më parë, përjetuam lëshimin emocionues të Teleskopit Hapësinor James Webb (JWST), teleskopi më i madh dhe më i fuqishëm që njerëzimi ka dërguar ndonjëherë në hapësirë.
U deshën 30 vjet për ta ndërtuar, por në vetëm tre vite operimi, JWST ka revolucionarizuar mënyrën se si e shohim universin.
Ka eksploruar sistemin tonë diellor, ka studiuar atmosferat e planetëve të largët në kërkim të shenjave të jetës dhe ka depërtuar në thellësitë më të largëta për të gjetur yjet dhe galaktikat e para që u formuan në univers.
Ja çfarë na ka mësuar JWST për universin e hershëm që nga lëshimi i tij—dhe misteret e reja që ka zbuluar.
### Përbindësha të kaltër të çuditshëm
JWST ka shtyrë kufirin e sa larg mund të shohim në univers për të gjetur yjet dhe galaktikat e para. Me atmosferën e Tokës jashtë rrugës, vendndodhja e tij në hapësirë krijon kushte perfekte për të depërtuar në thellësitë e universit me dritë infra të kuqe.
Rekordi aktual për galaktikën më të largët të konfirmuar nga JWST daton në një kohë kur universi ishte vetëm rreth 300 milionë vjet i vjetër. Për çudi, brenda këtij dritareje të shkurtër kohe, kjo galaktikë arriti të formojë rreth 400 milionë herë masën e diellit tonë.
Kjo tregon se formimi i yjeve në universin e hershëm ishte jashtëzakonisht efikas, dhe kjo galaktikë nuk është e vetmja.
Kur galaktikat rriten, yjet e tyre shpërthejnë, duke krijuar pluhur. Sa më e madhe galaktika, aq më shumë pluhur ka. Ky pluhur i bën galaktikat të duken të kuqe, sepse thith dritën blu. Por ja ku qëndron problemi: JWST ka treguar se këto galaktika të para janë habitshëm të ndritshme, masive dhe shumë të kaltra, pa asnjë shenjë pluhuri. Kjo është një enigmë e vërtetë.
Ka shumë teori për të shpjeguar natyrën e çuditshme të këtyre galaktikave të para. A kanë ato yje të mëdhenj që thjesht kolapsojnë nga graviteti pa kaluar në shpërthime të mëdha supernova?
Ose kanë shpërthime kaq të mëdha sa i gjithë pluhuri largohet shumë nga galaktika, duke ekspozuar një bërthamë blu, pa pluhur? Ndoshta pluhuri shkatërrohet për shkak të rrezatimit intensiv nga këto yje ekzotikë të hershëm—ne thjesht nuk e dimë ende.
Kimi e pazakontë në galaktikat e hershme
Yjet e hershëm ishin blloqet kryesore të ndërtimit të asaj që përfundimisht u bë jetë. Universi filloi vetëm me hidrogjen, helium dhe një sasi të vogël litiumi. Të gjithë elementët e tjerë, nga kalciumi në kockat tona deri te oksigjeni në ajrin që thithim, u krijuan në bërthamat e këtyre yjeve.
JWST ka zbuluar se galaktikat e hershme kanë gjithashtu veçori kimike të pazakonta.
Ato përmbajnë një sasi të konsiderueshme azoti, shumë më tepër sesa vërejmë në diellin tonë, ndërsa shumica e metaleve të tjera janë të pranishme në sasi më të ulëta. Kjo sugjeron se në universin e hershëm ndodhnin procese që ende nuk i kuptojmë plotësisht.
JWST ka treguar se modelet tona se si yjet ndikojnë në evolucionin kimik të galaktikave janë ende të paplota, që do të thotë se ende nuk e kuptojmë plotësisht kushtet që çuan në ekzistencën tonë.
Gjëra të vogla që i dhanë fund epokës së errët kozmike
Duke përdorur grupe masive galaktikash si xham zmadhues gjigant, kamerat e ndjeshme të JWST mund të shohin gjithashtu thellë në kozmos për të gjetur galaktikat më të zbehta.
Ne shkuam më tej për të gjetur pikën ku galaktikat bëhen aq të zbehta sa ndalojnë së formuari yje plotësisht. Kjo na ndihmon të kuptojmë kushtet në të cilat formimi i galaktikave vjen në fund.
JWST ende nuk e ka gjetur këtë kufi. Megjithatë, ka zbuluar shumë galaktika të zbehta, shumë më tepër se sa pritej, duke emetuar mbi katër herë më shumë fotone energjikë (grimca drite) nga sa prisnim.
Zbulimi sugjeron se këto galaktika të vogla mund të kenë luajtur një rol vendimtar në përfundimin e “epokës së errët” kozmike jo shumë kohë pas Big Bengut.
