Teleskopi Wide-field X-ray i Einstein Probe ka zbuluar një sinjal të dobët X-ray të përkohshëm EP240315a shumë më herët se sa homologu i tij gamma-ray. Kjo tregon ndjeshmërinë e lartë të optikës së saj “lobster-eye”. Observimet e shpejta pasuese treguan se shpërthimi kishte ardhur nga rreth 12.5 miliardë dritë-vite larg, duke nisur udhëtimin e tij kozmik deri te ne kur universi ishte vetëm 10% i moshës aktuale. Kredia: OPENVERSE/Qendra Shkencore Einstein Probe
Më 15 mars 2024, Teleskopi Wide-field X-ray i Einstein Probe (WXT) zbuloi një shpërthim të X-ray-ve të energjisë të ulët. Astronomët i quajnë këto X-ray “të buta”, megjithatë ato janë ende shumë më të fuqishme se drita e dukshme ose ultraviolet. Shpërthimi zgjati për më shumë se 17 minuta dhe pati variacione në ndritshmëri para se të zbehej përsëri. Një ngjarje e tillë quhet një “shpërthim i shpejtë X-ray” (FXRT) dhe ky i veçanti u emërua EP240315a.
Për Yuan Liu, nga Observatorët Astronomikë Kombëtarë, Akademia Kineze e Shkencave (NAO, CAS) dhe autori i parë i papersë së botuar që detajon studimin, ishte një moment special sepse ai kishte dizajnuar programin e software-it për njoftuesin në bord për WXT. “Ishte vërtet mirë të shihja që algoritmi funksionoi siç duhej për këtë ngjarje,” thotë ai. Studimi është botuar në *Nature Astronomy*.
**Shpërthimi antik**
Rreth një orë pas shfaqjes së X-ray-ve, një teleskop i vendosur në Afrikën e Jugut, si pjesë e Sistemit të Alarmit të Rënies së Asteroideve Terrestial-Impact Last Alert System (ATLAS), zbuloi dritën e dukshme nga i njëjti vendndodhje. Observimet pasuese nga teleskopi Gemini-North në Havai dhe Teleskopi i Madh i Çilës kthejnë matjet e kuzhitjes që konfirmuan se shpërthimi kishte ardhur nga rreth 12.5 miliardë dritë-vite larg, duke nisur udhëtimin e tij kozmik për te ne kur universi ishte vetëm 10% i moshës së tij aktuale.
Kjo do të thotë që EP240315a ishte hera e parë që astronomët kishin zbuluar X-ray të buta për një periudhë të tillë të gjatë nga një shpërthim kaq i lashtë.
“Zbulimi i EP240315a tregon potencialin e madh të Einstein Probe për zbuluar transientë nga universi i hershëm. Misioni do të luajë një rol të rëndësishëm në vëzhgimet dhe bashkëpunimet ndërkombëtare,” thotë Xuefeng Wu, një hulumtues në Observatorin e Maleve të Purpura, CAS, dhe një nga autorët e papersë.
**Një mister për t’u zgjidhur**
Zbulimi i shpejtë i EP240315a gjithashtu lejoi ekipin të bashkëpunonte me Roberto Ricci, nga Universiteti i Romës Tor Vergata, Itali. Ata filluan të vëzhgonin shpërthimin në valët radio duke përdorur Australian Telescope Compact Array (ATCA). Pas monitorimit për tre muaj, ata vërtetuan se dalja e energjisë ishte e ngjashme me një shpërthim të zakonshëm gamma-ray (GRB).
GRB-të janë ngjarje jashtëzakonisht të fuqishme që lëshojnë sasi të jashtëzakonshme energjie. Zakonisht, GRB-të e gjatë vijnë nga shpërthimi i yjeve masivë.
Në analizat më të vonshme, X-ray-t u gjetën vërtet të koincidonin me një shpërthim gamma-ray të njohur si GRB 240315C. Ky shpërthim ishte vëzhguar nga Teleskopi i Alarmit të Shpërthimeve (BAT) në Observatorin Neil Gehrels Swift të NASA-s dhe instrumenti Konus i Federatës Ruse në anijen kozmike Wind të NASA-s.
“Këto rezultate tregojnë se një pjesë e madhe e FXRT-ve mund të jenë të lidhura me GRB-të dhe që monitorët e ndjeshëm X-ray, si Einstein Probe, mund t’i lokalizojnë ato në universin e largët,” thotë Roberto. “Duke kombinuar fuqinë e vëzhgimeve në X-ray dhe radio, kemi një mënyrë të re për të eksploruar këto shpërthime të lashta, edhe pa zbuluar gama-ray-t e tyre.”
Megjithatë, mbetet një mister për t’u zgjidhur. Edhe pse GRB-të janë të lidhura me X-ray, EP240315a është ndryshe.
