Vëzhgimet e Chandra mbi RX J1856.5-3754 sugjerojnë se materia në këtë yll të shembur është edhe më e dendur se materia bërthamore, materia më e dendur e gjetur në Tokë. Të dhënat në rrezet X dhe optike tregojnë se RX J1856 ka një diametër prej vetëm 7 miljesh. Ky madhësi është shumë e vogël për t’u pajtuar me modelet standarde të yjeve neutronikë. Një mundësi emocionuese është se dendësia e lartë brenda yllit ka bërë që neutronet të shpërbëhen në një supë të kuarkeve lart, poshtë dhe të çuditshme, duke formuar një yll kuark të çuditshëm, i cili do të kishte një rreze më të vogël.
Vëzhgimet e 3C58, mbetja e një supernove të vëzhguar në Tokë në vitin 1181, zbulojnë se pulsari në bërthamë ka një temperaturë shumë më të ulët se sa pritej. Kjo sugjeron se mund të ekzistojë një gjendje ekzotike dhe më e dendur e materies brenda këtij ylli të shembur.
Ka shumë lloje yjesh, por njëri prej tyre dallohet për të qenë edhe më i çuditshëm se të tjerët. Madje mund të thuhet se është “i çuditshëm”. Sipas një punimi nga studiuesit në Universitetin Guangxi në Kinë, lindja e një ylli të tillë mund të jetë vëzhguar për herë të parë.
Një yll i çuditshëm është një yll kompakt (deri më tani teorik) aq i dendur saqë ai shpërbën pjesët e zakonshme të atomeve (si neutronet) në kuarket përbërëse të tyre. Madje edhe këto kuarke (ato lart dhe poshtë që përbëjnë një neutron) kompresohen në një lloj edhe më të rrallë kuarku të quajtur kuark i çuditshëm—prej nga rrjedh emri yll i çuditshëm.
Teknikisht, materia “e çuditshme” që do të përbënte një yll të tillë është një përzierje kuarkesh lart, poshtë dhe të çuditshme. Por, të paktën në teori, kjo përzierje e grimcave sub-hadronike mund të jetë edhe më e qëndrueshme se një yll tradicional neutronik, i cili është i ngjashëm me një yll të çuditshëm, por nuk ka mjaft gravitet për të shpërbërë neutronet.
Yjet e çuditshëm, edhe pse ekzistojnë në teori, janë jashtëzakonisht të rrallë. Askush nuk ka provuar ende që një i tillë ekziston. Por Xiao Tian dhe bashkëautorët e tij mendojnë se mund të kenë gjetur dëshmi për një të tillë.
Punimi i tyre, i postuar në serverin e preprintimeve arXiv, përshkruan një shpërthim të fundit të rrezeve gama të njohur si GRB 240529A, i cili, sipas tyre, përmban të dhëna që mund të ndihmojnë në gjetjen e një ylli të çuditshëm. Shpërthimet e rrezeve gama, që janë implozione gjigante që ndonjëherë rezultojnë në krijimin e një vrime të zezë, mund të kenë edhe shkaqe të tjera—ose “motorë qendrorë”, siç quhen në literaturë. Një nga këta motorë qendrorë është krijimi i një magnetari.
Magnetarët janë një tjetër lloj ylli neutronik, edhe më ekstrem. Fushat e tyre magnetike mund të jenë deri në 1,000 herë më të forta se ato të një ylli tipik neutronik, duke i dhënë atyre fushat magnetike më të mëdha në universin e njohur. Në to, elektronet dhe protonet detyrohen të bashkohen për të krijuar neutrone, prandaj quhen yje neutronikë.
Megjithatë, ata gjithashtu mund të shemben mbi veten e tyre, pasi një pjesë e teorisë kozmologjike lejon që një magnetar të shembet në një formë edhe më të dendur, që do të ishte diçka e ngjashme me një yll të çuditshëm me përzierjen e nevojshme të kuarkeve. Një shembje e tillë do të prodhonte padyshim një shpërthim rrezesh gama, të cilin Dr. Tian dhe bashkëautorët e tij besojnë se e kanë gjetur në GRB 240529A.
Detajet e atij GRB përmbajnë disa të dhëna kyçe. Kishte tre “epizoda emisioni” të dallueshme që përfaqësonin faza të ndryshme të shembjes në një magnetar, pastaj në një yll të çuditshëm, dhe më pas fazën e ngadalësimit të tij. Një spektër i ndryshëm i rrezeve gama përfaqëson secilin prej tyre si pjesë e shpërthimit, dhe secili episod ishte i ndarë nga disa qindra sekonda qetësie relative, gjë që duket si një kohë jashtëzakonisht e shkurtër duke marrë parasysh madhësinë masive të objekteve që po shembeshin.
Për më tepër, në spektrin e rrezeve X, një pjesë tjetër e kurbës së dritës mund të përshkruhet si përmbajtëse e “plateau-ve”. Sipas autorëve, secili prej këtyre plateau-ve mund të përfaqësojë një fazë në lindjen e yllit të çuditshëm, me të parin që përfaqëson ftohjen e tij dhe të dytin që përfaqëson fazën e “ngadalësimit” të tij.
Sipas llogaritjeve të tyre, të dhënat e vëzhguara përputhen më së miri me vlerat teorike që do të vëreheshin nëse GRB 240529A përfaqësonte lindjen e një ylli të çuditshëm. Pra, duket se për herë të parë, astronomët kanë siguruar disa prova për të mbështetur një teori që fillimisht u zhvillua në vitet 1980.
Megjithatë, si gjithmonë, nevojiten më shumë teste dhe studiues të tjerë duhet të konfirmojnë llogaritjet e autorëve. Por nëse e bëjnë, kjo do të ishte një hap i rëndësishëm përpara në astrofizikën eksperimentale—dhe mund të sjellë shumë zbulime të tjera të çuditshme në të ardhmen.
Më shumë informacion:
Xiao Tian et al., Signature of strange star as the central engine of GRB 240529A, arXiv (2025). DOI: 10.48550/arxiv.2502.11511
